Φωνή εφήβων: Περγαμηνή

ΠΕΡΓΑΜΗΝΗ

Με τον όρο περγαμηνή δηλώνεται το υλικό γραφής για σελίδες βιβλίου, κώδικα ή χειρογράφου, που παρασκευαζόταν από δέρμα μόσχου, προβάτου ή αίγας. Η διαφορά του από τα δερμάτινα είδη είναι ότι δεν έχει υποβληθεί σε δέψη (σε βυρσοδεψείο), αλλά εκδέρεται και στεγνώνεται ενώ βρίσκεται σε διάταση, πράγμα που κάνει τη δορά τού ζώου δύσκαμπτη και της προσδίδει λευκή, κιτρινωπή ή και διαφανή χροιά. Η περγαμηνή είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στην υγρασία· βιβλία κατασκευασμένα από τέτοιο υλικό μπορούν να πέσουν από το ράφι μιας βιβλιοθήκης λόγω απώλειας του διατεταμένου σχήματος. Όταν κατασκευάζεται, είναι στιλπνή στην αφή, ιδιότητα που χάνεται συν τω χρόνω. Δεν είναι αδιάβροχη.

Παρασκευή και κατεργασία

Η δορά τού ζώου (αίγας, προβάτου, μόσχου, ακόμη και χοίρου) υποβάλλεται σε κατεργασία, προκειμένου να καταστεί άσηπτη. Κατ’ αρχάς, πρέπει να αφαιρεθεί το λίπος και το σμήγμα, ώστε να μείνει μόνο το δέρμα. Κατόπιν, η δορά βυθίζεται σε γαλάκτωμα ασβέστη (επί τρεις ημέρες) και ακολουθεί απόξεση με ειδικό ξέστρο, προκειμένου να απομακρυνθούν υπολείμματα της σάρκας και του τριχώματος. Στη συνέχεια λειαίνεται με ελαφρόπετρα και λευκαίνεται με σκόνη κιμωλίας.

Όταν η κατεργασία ολοκληρωθεί, είναι φανερή η διαφορά αποχρώσεως μεταξύ τής εξωτερικής πλευράς (αρχ.ἐχέτριχον) και της εσωτερικής πλευράς (αρχ.ἐχέσαρκον). Ωστόσο, η καλή κατεργασία επιτρέπει τη γραφή και στις δύο πλευρές, η δε ποιότητα εξαρτάται επιπλέον από το είδος και την κατάσταση του ζώου.

Η περγαμηνή κόβεται σε φύλλα, τα οποία μπορούν να συγκολληθούν ή να συρραφούν με δύο τρόπους:

·ως κύλινδρος (λατ.volumen), o οποίος είναι μια ομάδα φύλλων συρραμμένων κατά συνέχεια, ώστε να σχηματίσουν ρόλο (εν χρήσει ώς τον 4ο-5ο αιώνα μ.Χ.). Απεκαλείτο χάρτης, αν ήταν άγραφος, και τόμος, όταν ήταν γραμμένος.

· ως κώδικας(λατ.codex), ο οποίος είναι μια ομάδα φύλλων συρραμμένων με τη μορφή τετραδίου (στο έσω μέρος τους) και αποτελεί τον πρόγονο του σύγχρονου βιβλίου. Ο κώδικας, ως πιο εύχρηστος, επικρατεί μετά τον 4ο-5ο αιώνα. Σε αυτό συνέβαλε ασφαλώς η ανθεκτικότητα της περγαμηνής, η οποία μπορούσε να τυλιχτεί και να διπλωθεί, ενώ ο πάπυρος ήταν εξαιρετικά εύθρυπτος.

Οι περγαμηνές που παρασκευάζονταν από μεμβράνη εμβρύου μόσχου εθεωρούντο εξαιρετικής ποιότητας και διέφεραν από τις κοινές περγαμηνές λόγω της ημιδιαφανούς όψης τους. Η περγαμηνή αυτή ονομαζόταν vellum (λατ.), λέξη που προέρχεται από το υποκοριστικό vitellus «μοσχαράκι».

Ιστορία

Σύμφωνα με τη μαρτυρία τού Πλινίου (Historia naturalis 13.21), η περγαμηνή οφείλει την κατασκευή της στην προσωρινή διακοπή εισαγωγής τού παπύρου από την Αλεξάνδρειατης Αιγύπτου τον 2ο αι. π.Χ. Η εξάρτηση από την Αίγυπτο ως αποκλειστική πηγή εισαγωγής τού παπύρου φέρεται να οδήγησε τον ηγεμόνα τής Περγάμου Ευμένη (είτε τον Ευμένη Α΄, έτη βασιλείας 263-241 π.Χ., είτε τον Ευμένη Β΄, έτη βασιλείας 197-160 π.Χ.) στην απόφαση να προωθήσει την παραγωγή περγαμηνής ως υποκαταστάτου τού παπύρου.

Εντούτοις, υπάρχουν αρχαίες μαρτυρίες για τη χρήση ακατέργαστης δοράς ζώων ως υλικού γραφής. Κείμενα σε δορές ζώων συναντώνται και σε αιγυπτιακές γραφές τής Τετάρτης Δυναστείας. Επιπλέον, οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι, που χάρασσαν τη σφηνοειδή γραφή τους σε πήλινες πινακίδες, έγραφαν επίσης σποραδικά σε περγαμηνές από τον 6ο αιώνα π.Χ. και μετά. Ο Ηρόδοτος (5ος αι.) αναφέρει ότι οιΊωνες της Μικράς Ασίας χρησιμοποιούσαν ως υλικό γραφής τη διφθέρα, η οποία ουσιαστικά δηλώνει το ίδιο υλικό. Εντούτοις, η περγαμηνή αυτή καθ’ αυτήν παρασκευάζεται συστηματικά ως ραφιναρισμένο υλικό γραφής τον 2ο αι. π.Χ., οπότε και λαμβάνει αυτό το όνομα, το οποίο δηλώνει τον τόπο προελεύσεώς της. Την ελληνιστική εποχή η φρ.περγαμηνή τέχνη, που αναφέρεται στη φερώνυμη τεχνική, αποτελεί την αφετηρία σχηματισμού τού λατ. Όρου pergamena (pellis) «δορά από την Πέργαμο», ο οποίος εξαπλώθηκε ευρέως ως τεχνικός όρος.

Αποφασιστικό ρόλο στη διάδοση της περγαμηνής θα πρέπει να αποδώσουμε όχι μόνο στη φημισμένη βιβλιοθήκη τής Αλεξάνδρειας, αλλά και στη πολύ μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου που σημειώνονταν εκείνη την εποχή. Επειδή ο πάπυρος ακρίβαινε και το φυτό από το οποίο παραγόταν σπάνιζε πλέον στο Δέλτα τού Νείλου, όπου γινόταν η κύρια συγκομιδή του, η Πέργαμος κατόρθωσε να καλύψει τις ανάγκες με αυξημένη παραγωγή περγαμηνής.